Mogen ambtenaren openlijk kritiek leveren op de overheid?

Gepubliceerd op 11/01/2024 00:00 in Binnenland

Ambtenaren die openlijk kritiek leveren op het beleid van de overheid lijken steeds vaker voor te komen. Onlangs werden vier Friese ambtenaren op de vingers getikt omdat zij een klimaatpetitie hadden ondertekend. Ook zijn er recente voorbeelden van ambtenaren die protesteren tegen het regeringsstandpunt over de oorlog tussen Israël en Hamas en deelnemen aan acties van Extinction Rebellion. De vraag rijst of ambtenaren dit mogen doen en of dit wenselijk is.

In oktober hadden de vier Friese ambtenaren samen met meer dan 4500 andere ambtenaren uit heel Nederland een petitie ondertekend over het trage tempo van het Nederlandse klimaatbeleid. De Gedeputeerde Staten in Friesland reageerden hierop door de ambtenaren op hun vingers te tikken. Volgens de BBB-fractievoorzitter Abel Kooistra dienen ambtenaren geen activistische meningen naar buiten te brengen. Het provinciebestuur steunt deze visie en heeft een gesprek gevoerd met de betreffende ambtenaren.

Dergelijke incidenten zijn geen uitzondering meer. In december vorig jaar protesteerden meer dan honderd rijksambtenaren in Den Haag tegen het Nederlandse standpunt in de oorlog tussen Israël en Hamas. Ze gingen voor het gebouw van het ministerie van Buitenlandse Zaken op de grond zitten om op te roepen tot een permanent staakt-het-vuren in Gaza. Ook ontstond er ophef in februari vorig jaar toen een klimaatadviseur van de gemeente Den Haag had deelgenomen aan een illegale demonstratie van Extinction Rebellion.

Hoogleraar Bestuurskunde Zeger van der Wal verwacht dat dit soort uitingen en protestacties onder ambtenaren vaker zullen voorkomen, met name onder de jongere generatie ambtenaren. Hij schreef vorig jaar een essay over de rol van ambtenaren, waarin hij stelt dat zij kritisch advies moeten kunnen geven binnen hun organisatie, maar wel binnenskamers. Volgens Van der Wal is het problematisch wanneer ambtenaren bewust ingaan tegen het beleid van hun eigen organisatie, omdat dit het vertrouwen in bestuurders ondermijnt.

Ambtenaren moeten zich aan andere wetten houden dan gewone burgers. Artikel 10 van de Ambtenarenwet stelt dat een ambtenaar mag demonstreren, zolang dit zijn functie en organisatie niet schaadt. Hoogleraar Van der Wal wijst echter op het grijze gebied waarin bepaald moet worden wanneer een ambtenaar schade toebrengt aan de overheid of het publiek belang. Hij vindt dat ambtenaren intern kritisch kunnen zijn, maar niet naar buiten moeten treden door bijvoorbeeld te demonstreren of zich uit te laten op sociale media. Dit ondermijnt volgens hem de eigen organisatie.

Het ondertekenen van een klimaatpetitie noemt Van der Wal een milde vorm van activisme, zolang dit gericht is op Den Haag en niet op de eigen provincie. Hij pleit voor interne discussies over de rol van ambtenaren en hoe zij kunnen voorkomen dat politiek en ambtelijk werk elkaar beïnvloeden. Van der Wal adviseert ambtenaren om hun gezond verstand te gebruiken en intern kritisch te zijn, omdat dit bijdraagt aan het verbeteren van het ambtelijke vak. Hij waarschuwt echter dat op deze manier ook de eigen positie in gevaar kan worden gebracht.