Rembrandt's De Nachtwacht beschermd met unieke techniek tegen vocht

Gepubliceerd op 16/12/2023 04:00 in Binnenland

Uit nieuw onderzoek van het Rijksmuseum in Amsterdam is gebleken dat Rembrandt van Rijn een bijzondere techniek heeft gebruikt om De Nachtwacht te beschermen tegen vocht. De schilder maakte gebruik van een loodhoudende olie die onder de grondlaag op het doek is aangebracht. Dit was noodzakelijk omdat het schilderij destijds op een vochtige plek kwam te hangen, namelijk tegen een buitenmuur in de Amsterdamse Kloveniersdoelen.

Het gebruik van de loodlaag heeft onderzoekers in eerste instantie voor een raadsel gesteld. Lood wordt normaal gesproken gebruikt in lichte kleuren, maar bleek ook aanwezig te zijn in de donkere delen van het schilderij uit 1642. Op röntgenfoto's was te zien dat het lood in brede kwaststreken was aangebracht, waar zelfs de afdruk van het originele spanraam zichtbaar was.

Om meer inzicht te krijgen in deze techniek, hebben de onderzoekers een klein monster van het schilderij genomen en dit geanalyseerd in een speciale deeltjesversneller in Hamburg. Daaruit bleek dat het lood zich volledig onderaan de verschillende lagen bevond, tegen het doek aan. Het moest dus een basislaag zijn die nog onder de grondlaag zat. Deze bevinding werd bevestigd door de vergelijking met een ander verfmonster, een klein fragment dat op de grond belandde nadat iemand het doek in 1975 met een mes had aangevallen. Ook bij dat monster bleken de looddeeltjes zich onderaan te bevinden.

De ontdekking van deze techniek vond plaats tijdens Operatie Nachtwacht, een grootschalig onderzoek naar het beroemde schilderij van Rembrandt dat het Rijksmuseum in Amsterdam in 2019 is gestart. De resultaten van het onderzoek zijn gepubliceerd in het wetenschappelijke blad Science Advances.

Promovenda Fréderique Broers benadrukt dat het gebruik van loodhoudende olie in handleidingen voor schilders in de 17e eeuw al werd genoemd als een methode om schilderijen te beschermen tegen vocht. Dit suggereert dat Rembrandt hiervan op de hoogte kon zijn.

Normaal gesproken werd er een lijmlaag aangebracht om de zuigende werking van het doek tegen te gaan, het zogenoemde "glue-sizing". In vochtige omgevingen kon de verf soms loskomen van het doek, zoals in de handleiding werd vermeld.

Het doek, dat pas in de 18e eeuw De Nachtwacht genoemd werd, was oorspronkelijk bedoeld voor het hoofdkwartier van de schutterij in de Kloveniersdoelen in Amsterdam. Het werd aan de binnenkant van een buitenmuur gehangen, die vatbaar was voor vochtproblemen.

Hoewel dit de eerste keer is dat zo'n loodhoudende laag op een schilderij is aangetroffen, betekent dit niet noodzakelijkerwijs dat het uniek is voor De Nachtwacht. Fréderique Broers verklaarde dat deze combinatie van macro- en microtechnieken voor het eerst werd gebruikt bij de analyse van een schilderij. Het is dus mogelijk dat er meer schilderijen worden ontdekt met een dergelijke loodlaag.

Tijdens Operatie Nachtwacht hebben de onderzoekers ook gekeken naar andere elementen op het doek. Door te kijken naar het element calcium kwam de krijtschets aan het licht die Rembrandt gebruikte om het doek voor te bereiden. Uit de analyse van het element kobalt bleek dat bepaalde bruine delen van het schilderij oorspronkelijk blauw moeten zijn geweest.

Onderzoeksleider Katrien Keune van het Rijksmuseum is enthousiast over de voortdurende ontdekkingen die worden gedaan met behulp van wetenschappelijke analyse. Ze benadrukt dat het fascinerend is om in 2023 nog